نمادهای عرفانی در مصیبت نامه ی عطار نیشابوری

نماد تصویری است که صورت مرئی آن در متـن ادبی ظهـور می یابد و غرض از آن بیان ایده ای نامرئی و پنهان است که به طور واضح اشاره ای به آن نمی شود و از جهان ناشناخته سخن می گوید. یکی از عرصه های ظهور نماد عرفان است و شاعران عارف در آثار خویش از این زبان نمادین بهره می گیرند. آنچه در این رساله مورد بررسی قرار می گیرد، مطالعه ی نمادهایی است که عطار برای بیان مفاهیـم عرفانی خویش در مصیبـت نامه به کـار برده و پاسـخ به این پرسش که عطـار در به کارگیری آنها تا چه اندازه خودآگاه و یا به شکل ناخودآگاهانه عمل کرده است. بررسی میزان تأویل پذیری نمادها و جایگاه اثر و مقام عرفانی شاعر از دیگر اهداف این پژوهش است. از این رو مطالعه در سه حیطه ی عرفان، نماد و کهن الگوها و آشنایی با عطار و زبان و آثار وی لازم می نمود و سپس استخراج و دسته بندی نمادها از متن مصیبت نا مه انجام گرفت. حاصل این پژوهش ها در پنج فصل تنظیم گردیده است: فصل اول، به شناخت نماد از دیدگاه بلاغی و مقایسه ی آن با استعاره، تمثیل، کنایه و اسطوره می پردازد. فصل دوم، نگاهی کوتاه به زندگی عطار، احوال وی و نیز معرفی مثنوی مصیبت نامه است. فصل سوم، کهن-الگوها و جایگاه آن در عرفان را در برمی گیرد و نیز مفاهیم کهن الگویی همچون سفر، پیر، قهرمان و ناشناخته بودن راز هستی بررسی می گردد. در فصــل چهارم نمادهای استخراج شده از مصیبت نامه به پنج گروه شامل نمادهای انسانی، حیوانی، اشیا، اعداد، عناصر و پدیده-های طبیعی تقسیم بندی شده است. نتایج حاصل از این پژوهش که در فصل پنجم قرار داده شده این نکته را آشکار می سازد که عطار در مصیبت نامه به شیوه ی دیگر مثنوی های خویش عمل کرده و نمادها را در قالب تمثیل و نیز بیت هایی خارج از تمثیل ها می گنجاند. در این میان برخی نمادها همچون دریا، خاک، گنج و آفتاب جلوه ی بیشتری دارند به ویژه نماد دریا که محوری ترین نماد است و عمق و گسترش بیشتری یافته است. همچنین با بررسی این اثر از دیدگاه نمادین ارزش والای آن از نظر بیان مطالب و نکات عمیق عرفانی و همچنین جایگاه والای شاعر در عرفان به روشنی آشکار می گردد.